Zeynep, kendini bir masal kahramanı olarak tanımlıyor. Haksız da sayılmaz aslında. Onu yakından tanısanız bu cümleye hak verirdiniz. Bu röportaj ile yalnızca kitabını değil, onu da tanıyın isterim aslında. Onu, bana bu hoş dünyası tanıttı zira. Artık de Varlığında Yokluğunda Kadın ismini verdiği kitabı ile selamlıyor okurunu. O, işinde uzman bir bağlantıcı ve yetiştirdiği öğrencileri ile gurur duyan bir Profesör. Cinsiyet eleştirisini edebiyat ve sinema üzerinden o denli renkli yapıyor ki… Bu kitabı okuduktan sonra okumak isteyeceğiniz diğer kitaplar ve izlemek isteyeceğiniz pek çok sinema olacak…
Hazırsanız başlayalım…
BEN KENDİSİYLE YETERLİ GEÇİNEN BİRİYİM. BU YETERLİ BAĞLANTIYI KALEMİME BORÇLUYUM.
– Bu soru daima birinci sorum: Hayriyem Zeynep Altan; hisleriyle, kalemiyle kimdir? Kendini nasıl tanımlar?
Hayriyem Zeynep bir masal kahramanıdır ve o denli yaşar hayatı. Mucizelere, hoş sonlara, sondan doğan başlangıçlara, dostluğa, kalbin sesine, düşlere, aşka ve kalemin gücüne inanır. Kalemi hayattan beslenir. Sırf toplumsal ömürden değil, kozmik hayattan da beslenir. İçinde nefes aldığımız cihan çok boyutlu bir gerçeklik havuzu. Gerçek frekansı yakaladığımızda bize kozmik bilgiyi ve sevgiyi sunar. Kalemim de, ruhum da hayatın bu güçlü ve ele avuca sığmaz bilgeliğini tutmaya ve yine yaratmaya adar kendini.
-Ne hoş tanımladın o denli kendini…
Tanımları sevmişimdir daima. Onları hudut değil de, birer kılavuz üzere düşünürüm. Bilim de, edebiyat da tanımlar üzerinden hareket eder. Bilim tariflere muhtaçtır; edebiyatsa bağrındaki muhalif güçle yeni tanımlar peşinde koşar, eskileri bozar. Tanımsız hislere ve şimdi var olmayan gerçekliklere de yer açar. Her şeyi güncelleme hastalığına tutulduğumuz şu günlerde; düzgün yapılmış ve ömür bilgisinden süzülen bir tanımlamanın kıymetini ne yazık ki bilemiyoruz. Bilgi ve bilgelik; enformasyona ve reklama yenilmiş üzere görünüyor. Elbette o denli değil: Bilgelik, hayatı taşır içinde; reklam ise geçip masraf. Uzmanlığım olan bağlantı bilimleri ve sinema hayata bakışımı direkt tesirler. Öykülerime giden yol sürekli onlardan geçer.
– Yazmaya ne vakit ve nasıl başladın?
Zor yemek yiyen bir çocukmuşum. Annem beni kendi ruh dünyasının öz suyuyla erkenden konuşarak beslemiş: Aç kalmasın küçüğüm, derken; bir sürü kıssayla beslenmişim. Söylenenlere nazaran; iki yaşından beri eksiksiz cümleler kuruyorum. Benim muharrir olacağım çatık kaşlarımdan ve yüzüme dar gelen isyanımdan belliymiş. Yazmaya şiirle başladım. Sanırım manalı ve kayda paha üretimlerim ortaokul yıllarına rastlıyor. Ve bir de çok hoş kartpostallar yollardım sevdiklerime. Onlar da birer mesaj taşıyıcısı olmaktan çok, şiire benzeri sevgi sunumlarıydı. Kalemimi en çok da hisler harekete geçirir.
– Yazma rutinin nedir?
Yazmak önemli bir alışkanlık benim için. Bir var olma biçimi. Her gün müellifim. Bazen sadece notlar almak biçiminde olur. Bazense dünyayı unuturum defterin ya da bilgisayarın üzerinde; saatlerce müellifim. Yemem, içmem, yerimden kalkmam. Günün her saati uygun olabilir. Lakin geceyi bilhassa severim. Sessizliğin lisanı vardır. Bu lisan ruhuma güzel gelir. Ben kendisiyle düzgün geçinen biriyim. Bu yeterli bağlantıyı kalemime borçluyum.
OKUMAYA ÜŞENEN BİRİYSENİZ, DAHASI EDEBİYATTA YENİYSENİZ; BU CEKETİN İKİ YÜZÜ DE UYMAZ SİZE!
– Varlığında Yokluğunda Bayan, hakikaten de edebiyatı, sinemayı yamacına alarak toplumsal bir cinsiyet eleştirisi yapıyor. Bu türlü bir seyahate çıkmaya nasıl karar verdin?
“Varlığında Yokluğunda Kadın” kitabım uzun bir akademik seyahatin karşılığıdır. Bu seyahate çıktığımda hayatın çok başındaydım. Hem yaşamada, hem de mesleğimde toydum. Bütün gençler üzere heyecanlarıma, merakıma ve etrafımda dolanan güce nazaran hareket ettim. Yüksek kıymetlerle ve coşkulu bir sevgiyle büyütülmüş olmak, işimi hiç kolaylaştırmadı; güç yollardan geçtim. Bana verilmiş o değerli şeylerin bedelini hakkıyla yaşatabilmem hayli vaktimi aldı. Biz buna “büyümek” diyoruz. Artık sözlerim, kalbimin onayını almadan çıkmaz ağzımdan. Şöyle özetleyeyim yanıtımı: Varlığında Yokluğunda Bayan, hem akademik yürüyüşümün hem de bu kelamını ettiğim şahsî tutumumun verdiği olgun bir meyvedir. Hoş, zeki ve yaratıcı bir bayan olarak; varlığının özünden feragat etmeden, hayatta kalmanın öğrenildiği gayretli yıllarımı ve sancılarımı saklar içinde. Bu nedenle bilimsel bir çalışma sırtını edebiyata yaslamıştır. Zira hislerin ve tecrübelerin yine hayat bulacağı biçimleri yaratmak gerekir bazen. Hazırda yokturlar. Vicdansız bilim, bir çıkmaz sokak olabilir insan için. Bilgiyi kalpten geçirmek gerekir. Bunun için hayata şükrediyorum. Elimde iki enstrümanım var. Sanatçı bir ruh için böylesi uygundur. Disiplinlerarasılığı ve metinlerarasılığı bu nedenle çok severim. Düşünme biçimime ve ruhuma hitap eder.
– Kitabını çok hoş tanımlıyorsun aslında: “Çift taraflı giyilebilen bir elbiseye benzetebilirsiniz!” diyorsun. Bunu biraz açıklar mısın?
“Çift taraflı giyilebilen bir ceket ya da elbise üzere.” Hümanist Ajansı’nın bu yıl düzenlemiş olduğu “Woman Talks” etkinliğinde bu türlü tanımlamıştım kitabımı. Birçok kişinin ilgisini çekti bu tanımlama; yapıta dair bir fikir edindiler bu göndermeyle. Biraz da 90’lı yılların ruhuna gönderme yaptığı için bence! Genç kız olduğum 90’lı yıllarda bu türlü ceketler çıkmıştı yanlış anımsamıyorsam. Saçlarımızı tost yapardık, tayt çok modaydı. O ceketler bir şeyleri çarçabuk zıt yüz etme hevesimize karşılık geliyordu. Varlığında Yokluğunda Bayan kitabımı yazmayı bitirdiğimde; “yazınsal eleştiri” kavramı ön plandaydı zihnimde.
-Ve bu aykırı yüz konusu kitabınızın ismine da ilham verdi…
Kitabın mutlaklaşmış bir ismi yoktu şimdi. Çok hoş bir bayan başkalarını nasıl ürkütürse varlığıyla, ona emsal çekinceli bir hal yaratıyordu yapıtım ciddiyetiyle. O vakit oturup düşündüm ve öbür bir gözle tekrar okudum yapıtı. Ceketin bu yüzü ciddiyse, başka yüzüyle görücüye çıkacaktı! Yayıncım Menekşe Polatcan Hür ile yaptığımız konuşmalar bizi bu bağlamda yeni bir yola soktu. Ceketin içte kalan yüzünü öne çıkardık. Elbette metin buna müsaade verdiği için bunu yapabildik. Dışarıdan bakıldığında bir toplumsal cinsiyet eleştirisi sunan bu kitap; içerisine dalındığında, yazınsal tenkidin ve metin çözümleme sistemlerinin sağlam gövdesi üzerinde yükseliyor. Son olarak şöyle söyleyeyim: Okumaya üşenen biriyseniz, dahası edebiyatta yeniyseniz; bu ceketin iki yüzü de uymaz size!
– Bilhassa, “Ben bu soruyu çok önemsiyorum.” dediğin için sormak istiyorum: Neden her bayan kahramanın elinde bir roman var?
Bu sorunun cevabı için bir kitap daha yazılabilir. Bu soru; erkek ve bayan zihninin farklılıklarına, toplumsal cinsiyetle ilgili beklentilerimize, aşk ve duygusal münasebetlere, edebiyat kanonunun siyasal ve toplumsal statüsüne, okur-yazar-eser üçgenindeki değişken hiyerarşiye açılan büyük bir kapı üzere düşünülebilir. 20.yy’ın başından bu güne uzanan dünya edebiyat tarihine, hiç olmazsa köşe başlarını tutan yapıtlara, şöyle bir göz gezdirdiğinizde; -İngiliz, Amerikan, Rus, Fransız edebiyatına ve bizim ulusal edebiyatımıza- erkek muharririn kalemindeki “okuyan bayan imgesi” bayana biçilen sonlu ömrün mutfağını ve erkek hükümran kültürün endişelerini anlamada bir anahtardır. Öteki hayatları yaşama isteğinin ya da diğer hayatlardan etkilenme telaşının erkek ve bayan varlığında nasıl sorunsallaştığını görmemize vesile olur. Bu soruya bir diğer soruyla karşılık vereyim: Erkek, her bayanın içinde bir “Madam Bovary” olmasını istekler mı, yoksa bundan ölesiye korkar mı?
(Menekşe Polatcan Hür – Humanist Yayınları Kurucusu ve Türkiye Gönüllülük Öğretmeni İnal Aydınoğlu ile)
HAYAT DA BİR METİNDİR; ONU NASIL OKUDUĞUNUZ LAKİN SONUNDA ANLAŞILIR
– Bir de şöyle diyorsun yapıtında: “Her güzel müellif, tıpkı vakitte düzgün bir okurdur. Lakin her akademisyen düzgün bir müellif, dahası âlâ bir okur olmayabilir.” Bilhassa bir akademisyen olarak müellif ve okur istikametini nasıl değerlendiriyorsun?
İyi bir akademisyen olmak için kat ettiğim yol, elbette kalemimi besledi. Zira kalem, zihninizi ve ruhunuzu bilgiyle, tecrübeyle ve iç görüyle genişletmediğinizde; sadece bir objedir. Hayatın sevabıyla, günahıyla size hakikat akmasına müsaade verdiğinizde; onu bir masal kahramanı üzere samimiyetle göğüslediğinizde, kalem sizin kanatlarınız olur! Kalemim kanatlarımdır. Bir kanadı okur kimliğim, başkası muharrir kimliğimdir. Makûs bir okur olarak, güzel bir muharrir olamazsınız. Akademisyenliğe gelince; bugün yaşantılanan biçimiyle, fonksiyonsuz hale gelmektedir. Öğretme misyonu olan ve bunun için kâfi donanımla kuşanmış hiç bir kişiyi objeleştirerek toplumu besleyemezsiniz. Akademisyen, özgür niyetin toplumsal kontrattaki en kıymetli ayağıdır. O ayağı bükerek, akademileri kurslara çevirerek hayatı kısırlaştırırsınız sırf. Bunu yaparsanız, akademisyen güzel bir okur, muharrir ve eleştirmen olma misyonlarını yitirir. O vakit yetişen kuşak, bir enformasyon çöplüğünde körleşmek zorunda kalır.
– “Gemma Bovery” sineması üzerinden bir çözümleme yapıyor, bir tenkitte bulunuyorsun. Biraz kolaya indirgersek, bu sinema üzerine söylediklerini kaçırmamak için nelere dikkat ederek izlemeli? Dahası bir sinemanın ya da kitabın anlattığını kaçırmamak için nelere dikkat etmeliyiz?
Herhangi bir şeye dikkat ederek bir sinema izlerseniz, o dikkat ettiğiniz şeyin gölgesinde bir okuma yaparsınız. Zihin aradığını bulur zira. Bu, zihnimizin hem zenginliğidir hem de fakirliği. Tüm bir reklam kesimi bu algı prensibi üzerinden yürür. Ancak sinema, sanattır. Ticari kimliği başka. Her sinema bir ölçüde okurunun algısıyla sonludur. Eksik okuma yapmak çok doğaldır. Nadiren de “aşırı okuma” yaparız. Yani sinema metninde olmayan bir göndermeyi şahsen kendi zihnimizde biz yaratırız. Gemma Bovery sinemasından ağır bir zevk alabilmek için Madam Bovary’i bilmek gerekir öncelikle. Lakin illa bu türlü olmak zorunda değil. Bu sineması izledikten sonra da romanı okuyabilirsiniz. Her birimizin metinlerle kurduğu ilgi biriciktir. Bu sinemanın başarısı, kurduğu metinlerarası ilgilerden kaynaklanır.
– O vakit evvel yeterli bir okur olmalı tahminen?
Şöyle söyleyeyim: Sizde karşılığı olmayan şeyi göremezsiniz; görmediğinizi dahi bilemezsiniz. Edebiyattan zevk almak için edebiyat tarihinin kıyısından köşesinden nasiplenmiş olmak gerekir. Tıpkı formda güzel bir sinemanın göndermelerini ve yürüyüşünü layıkıyla değerlendirebilmek için, sinema izleme kültürüne hayız olmak gerekir. O yüzden “Ağaç yaşken eğilir!” diyoruz. Bu, çıkarı için koltuk sahiplerinin önünde eğilme kabiliyeti değildir; hayatı varlıklı biçimde deneyimleyebilmek için bilgiye ve vicdana yolun başındayken uzanmak ve her adımda bilgiyi, hayatı insan onuruna yaraşır biçimde tekrar düzenleme kabiliyetine göndermedir. Hayat da bir metindir. Onu nasıl okuduğunuz fakat sonunda anlaşılır.
SÖZCÜKLERLE GERÇEKLİĞİMİZİ YARATIRIZ
– Cinsiyetler ortası çatışmada bayan ve erkek telaffuzlarının farklılığına da yer veriyorsun kitapta. Cinsleri farklı kılan ne? Bu telaffuzlar nasıl oldu da, bayan ve erkeğe mahsus olarak ayrıldı?
Kadın ve erkek telaffuzları farklıdır. Zira bayan ve erkek zihinleri farklıdır. Lakin eğitim sistemimiz bu farklılıkların beslenmesine, birbiriyle etkileşmesine uygun bir toplumsal aklı kurmaz çoğunlukla. Çabucak çabucak tüm dünya kültürleri erkeğin merkez alındığı bir toplumsal örgütlenmeyi inşa etmiştir. Uygarlık tarihi bayanı, erkek varlığı üzerinden tanımlayan bir yapıyı benimsemiştir. Feminist tenkidin kısa tarihi bu esaslı yapıyı ve lisan sistemini kırmaya yönelmiştir. Bilhassa bayan yazını kadınlığı öncelikle lisan seviyesinde yine kurmanın bir yolu olmuştur. Zira tecrübelerimize mana veren şey, yorumdur. Ve bu yorumun öznesi, bayan yaşantısı bağlamında “kadın”dır! Virginia Woolf bu yüzden; yazabilmek için “evdeki meleği” öldürmek zorunda kalmıştır. Meskendeki melek, erkek zihninin “kadın” diye yarattığı bir yanılsamadır. Bayan ne melek, ne de fahişedir. Ayrıyeten her bayan söylemi de dişil bir lisan kurmaz. Bu yüzden telaffuz sahibinden çok, telaffuzun biçimine bakmak gerekir.
– Sözcüklerin hayatımızdaki karşılığı tam olarak neresidir? Hislerimizi anlatırken yanlışsız sözcükleri seçtiğimizden nasıl emin olacağız?
Sözcüklerle gerçekliğimizi yaratırız. Sözcükler zihnimiz ve dış dünya ortasındaki köprüdür. Sözcüklerle giyinir, sözcüklerle soyunuruz. Sözcükler ve onları kullanma biçimimiz; kim olduğumuzu gösterir. Olmadığımız bir kişiyi; geçersiz bir kişiyi yaratıyorsak, üzerimizde eğreti durur. İmajın gerisinde sağlam bir kimlik olup olmadığını, kişinin telaffuzlarının bütünlüğüne bakarak anlayabiliriz. Diğerinin kıyafetleriyle kendi yolunuzu yürüyemezsiniz. Sözcükler kimsenin malı değildir, elbette. Toplumsal mukaveleyi mümkün kılar. Sözcükleri kıymetli kılan, onlara değişim kıymeti yükleyen; insan varlığıdır ve onurudur. “Hayır”ı olmayan beşerler ya dolandırıcı ya da zalimdir. Onlar bâtın kontratlarla işlerini yürütürler. Hayatta pek çok yanlışsız olabilir; lakin hakikat tektir. Cümleleriniz sizin hakikatinizi taşıyorsa, doğrudur.
(Türkiye Gönüllülük Öğretmeni İnal Aydınoğlu ile)
2020’DE KARANLIK BİR KISSAYLA KAPINIZI ÇALACAĞIM.
– Yine bayan varlığına dönersek; bayan kendini ararken “melankoli” ile mi bağ kuruyor?
Her bayan kendini bulmak için arayışa girer. Kiminin arayışları desteklenir, kimininkiler kösteklenir. Arayış çoğunlukla erkeğe açık bir kapı olarak düşünülmüştür. Erkek bir eş arar ve bulur: Bayan, bulunan eştir. Masalları anımsayın. Macera romanlarının birçoklarında özne, erkektir. Madam Bovary tutkulu bir arayışın öznesi olduğu için vefatla cezalandırılmıştır. Onu da anımsayın. Bu türlü toplumlarda bayanın arayışına melankoli hizmet eder. Melankoli, ataerki tarafından daraltılmış bir kamusal alanın yerine geçer. Bayan bahçeye çıkamıyorsa, odasında kendi bahçesini yaratır. Zihninde yaşar. Bu bazen bayanın elindeki bir kitapla da olur. Farklı biçimde; bayanın hayatına hudutlar getiren erkek zihni, bayana kalan o özel alana da gözünü diker. Bayanın elindeki kitaba düşman olur. Okuyan bayan kör olur, meskende kalır, makûs yola düşer. Liste bu türlü gidiyor, erkeğin endişelerini izleyerek. Bu nedenle melankoli olumsuz bir pahayla yüklenmiştir çoğunlukla. İçe kapanma, anlamsız ve edilgen sessizlik üzere düşünülür. Meğer melankoli, bir bayanın yaratıcı gücü için kendine açtığı alandır. Bayan melankoli içinde yeni kıymetler yaratabilir ve bunları aksiyonlarında görünür kılabilir.
– Bizi, seninle ilgili yakın vakitte neler bekliyor? Senin yarınında neler var?
8 Kasım 2019’da Tüyap’ta “Varlığında Yokluğunda Kadın” kitabımın imzasını yaptık. Tüyap’ın kentin kalbinden uzakta olmasını bir yana bırakırsak, elbette etkileşimin yüksek olduğu hoş bir gündü. Öteki yazarlarla yan yana gelebilmek, direkt okurla buluşabilmek… Bunlar bir muharririn yaratma heyecanını, yarını kurma gücünü besleyen durumlar. Dostlarım ve öğrencilerim beni yalnız bırakmadılar. Lakin tercihim; yeni basılmış kitabın kokusunu duyabileceğimiz, yolumuzu bulmak için daima birilerine danışmak zorunda kalmayacağımız gerçek yerlerde imza yapmak. İstanbul’un kültürel zenginliğini, tarihini doğal dokusunda saklayan ve koruyan yerlerde olmayı ve yerin katkısına da yer açabilmeyi dilek ediyorum. Bir masal kahramanından da öbür türlüsünü beklemek olmaz. Yarın da kitabımın peşinden gideceğim. Beyoğlu, Kadıköy, Balat üzere Eski İstanbul’un nefes aldığı yerlerde küçük imzalar yapmayı diliyorum. Son olarak yeni roman muştusu vereyim. 2020’de karanlık bir kıssayla kapınızı çalacağım!
Damla Karakuş: Teşekkür ederim.
Hayriyem Zeynep Altan: Ben teşekkür ederim.
Varlığında Yokluğunda Bayan
Hayriyem Zeynep Altan
Humanist Yay.
S.:280
Kitabı satın almak için tıklayınız: idefix
*
Damla Karakuş
[email protected]
Instagram: biyografivekitap
